Paleis Kneuterdijk

Tegenwoordig zetelt de Raad van State in het monumentale hoekhuis, maar ooit werd Paleis Kneuterdijk bewoond door koning Willem II en zijn vrouw Anna Paulowna. Hoe kwam dit huis in hun bezit? En wat gebeurde ermee na hun dood?

Johan Hendrik van Wassenaer Obdam

Aan het begin van de 18e eeuw krijgt bestuurder Johan Hendrik van Wassenaer Obdam enkele percelen aan de populaire Kneuterdijk in handen. Hij laat de bestaande huizen slopen en geeft de succesvolle architect Daniël Marot opdracht om een nieuwe woning voor hem te ontwerpen. Tussen 1720 en 1730 vindt de bouw ervan plaats. Het luxe huis in barokstijl, dat onder andere een feestzaal bevat, vormt de binnenste kern van het huidige Paleis Kneuterdijk.

De Kneuterdijk rond 1665 met de locatie waar Paleis Kneuterdijk zal worden gebouwd, Cornelis Elandts, 1681, collectie Haags Gemeentearchief

Van Wassenaer Obdam.jpg

Het Huis van Johan Hendrik van Wassenaer Obdam, Reinier Boitet, ca. 1730, collectie Haags Historisch Museum

Verkocht aan de koning

Vier generaties lang blijft het pand in bezit van de familie Van Wassenaer Obdam. Totdat Marie Cornélie van Wassenaer Obdam het huis in 1816 verkoopt. De nieuwe eigenaar? Niemand minder dan koning Willem I. Zijn zoon, de latere koning Willem II, zal de bekendste bewoner van het pand worden.

Willem II.jpg

Willem II als kroonprins, G.B. Kuyk, kopie naar A.J. Dubois-Drahonet, 1862, collectie Haags Historisch Museum

Willem II en Anna Paulowna

In 1815 is het feest: de kroonprins Willem (de latere koning Willem II) trouwt met Anna Paulowna. Koning Willem I schenkt Paleis Kneuterdijk aan het kersverse echtpaar. Het pand wordt geheel aan de wensen van het stel aangepast. En die wensen zijn niet mals. Anna Paulowna, opgevoed aan het Russische hof en gewend aan pracht en praal, laat zich graag omringen door luxe. Het pand wordt versierd met neoclassicistische elementen en uitgebreid met extra ruimtes en verdiepingen.

De balzaal van paleis Kneuterdijk in de huidige staat, foto PR/Raad van State

De Balzaal

Zo wordt er onder andere een Balzaal aan het pand gebouwd. Want een feestje op zijn tijd, daar houdt het echtpaar wel van! De Balzaal wordt een prachtige ruimte: onder een rijkversierd plafond kunnen gasten dansen, terwijl omstanders via een zuilengalerij langs de dansers kunnen lopen. Achter in de zaal laat Willem II een trap bouwen, die naar de kamers van de dienstmeiden leidt. Wat Willem II daar te zoeken heeft, laat zich raden…

De Gotische zaal

Ook is Willem II een groot liefhebber van kunst. Hij bezit een omvangrijke collectie met tekeningen en schilderijen van onder anderen Michelangelo, Rafaël, Titiaan, Rubens en Rembrandt. Om zijn bijzondere werken te kunnen exposeren, laat hij een aparte zaal aan Paleis Kneuterdijk bouwen: de Gotische zaal. Deze zaal doet ook dienst als kapel. Tijdens godsdienstige bijeenkomsten dekken groene gordijnen de kunstwerken af, zodat bezoekers niet worden afgeleid door al het naakt op de schilderijen.

Interieur van de Gotische Zaal, Augustus Wijnantz, 1846, collectie Rijksmuseum Amsterdam

Koppige plannen

De bouwplannen voor de Gotische zaal maakt Willem II zelf, net als de plannen voor de andere gotische gebouwen eromheen. En met zijn bouwplannen is Willem II behoorlijk koppig. Tegen alle adviezen in kiest hij voor slecht materiaal dat niet bestand is tegen regen en vorst. Het leidt ertoe dat de meeste gebouwen, waaronder twee torens en een poortgebouw, later weer moeten worden afgebroken. Alleen de Gotische zaal doorstaat de tand des tijds.

Het Noordeinde met rechts de neogotische muur en gebouwen van koning Willem II (later weer afgebroken), Augustinus Wijnantsz, 1848, collectie Haags Historisch Museum

De koninklijke tuinen

Voor de koninklijke tuinen van het paleis koopt Willem II grote stukken grond in Den Haag. Het levert hem een gebied van ruim zeshonderd hectare op. In de sprookjesachtige paleistuin verschijnen rozenperken, waterpartijen en terrassen, maar ook exotische planten en dieren. Zo vind je hier naast palmbomen en aloë’s ook kangoeroes, struisvogels en papegaaien. Wanneer Wexy, het lievelingspaard van Willem II, sterft, wordt het dier opgezet en in de tuin geplaatst. Van het enorme buitengebied is tegenwoordig nog slechts een bescheiden stukje over: de Franse tuin.

Een deel van de tuin van Paleis Kneuterdijk met op de achtergrond de Gotische zaal, naar de situatie uit 1842, maker onbekend, 1900, collectie Haags Gemeentearchief

Plaquette aan Paleis Kneuterdijk, foto WikiMedia

Thorbecke en de Grondwet

In 1848 vindt een bijzondere gebeurtenis in het paleis plaats. In Europa zijn dan rellen en revoluties uitgebroken, wat Willem II voor zijn positie doet vrezen. Daarom roept hij een commissie in het leven die een nieuwe Grondwet moet ontwerpen. Johan Rudolf Thorbecke krijgt de leiding over de commissie en gaat in het paleis aan de slag. Een tekst op een plaquette aan het paleis herinnert nog altijd aan deze gebeurtenis: “Koning Willem II en zijn raadslieden pleegden in dit huis het overleg beslissend voor de grondwetsherziening 1848”.

Nationaal Crisiscomite.jpg

Aankondiging van collecte voor het Nationaal Crisiscomité, 1931-1936

Wisselende eigenaren

Na de dood van Willem II wisselt het pand vaak van eigenaar. Nog enkele malen komt het paleis in bezit van een Oranje, maar niemand stopt zoveel aandacht in het pand als koning Willem II. In 1914 wordt het paleis ter beschikking gesteld aan het hoofdbestuur van het Rode Kruis, in 1931 wordt het in gebruik genomen door het Nationaal Crisiscomité en in 1940 wordt het gebouw gevorderd door de Duitse bezetter. Het doet het paleis allemaal geen goed. Zo wordt de Gotische zaal in de bezettingsjaren omgebouwd tot een praktische kantoorruimte.

Van balzaal naar rechtszaal

Na de Tweede Wereldoorlog wordt het Bijzonder Gerechtshof van Den Haag belast met de berechting van oorlogsmisdaden. Het Gerechtshof komt in Paleis Kneuterdijk, want het Paleis van Justitie is tijdens de oorlog in vlammen opgegaan. Tussen 1945 en 1949 vinden hier bijna 4000 rechtszaken tegen oorlogsmisdadigers plaats. In de Balzaal, waar koning Willem II en Anna Paulowna eens spectaculaire feesten gaven, horen oorlogsmisdadigers als Mussert en Blokzaal de doodstraf tegen zich eisen.

Proces van Anton Mussert in Paleis Kneuterdijk, Meijer/Anefo, 1945, collectie Nationaal Archief

Raad van State

Eind jaren ‘70 wordt het paleis grondig gerestaureerd. In 1983 neemt de Raad van State (de hoogste algemene bestuursrechter en een belangrijk adviesorgaan van de regering) het paleis in gebruik. De meeste ruimtes van de Raad bevinden zich buiten het oorspronkelijke paleis, maar onder andere tijdens de Coronapandemie mocht de Gotische zaal – vanwege zijn grote omvang – dienstdoen als zittingszaal. De Oranjes kwamen niet meer terug in het paleis, want tot op heden is de Raad van State in het pand gevestigd. Of nou ja, niet meer terug… De voorzitter van de Raad van State is niemand minder dan koning Willem-Alexander. In die zin zijn de Oranjes dus nooit écht vertrokken uit Paleis Kneuterdijk.

Meer weten:

Afdeling Communicatie van de Raad van State, Een rondleiding door Paleis Kneuterdijk (2022).
D.P.M. Graswinckel, herzien door Mr. H. Hardenberg, Het Paleis Kneuterdijk in de loop er eeuwen (1960).
Of boek hier een rondleiding door Paleis Kneuterdijk.

Paleis Kneuterdijk, foto PR/Raad van State