De Gevangenpoort van Den Haag

Het is een icoon van Den Haag: de imposante Gevangenpoort aan de Hofvijver. Tegenwoordig is dit gebouw een museum, maar eeuwenlang werden hier verdachten opgesloten, verhoord en berecht. Wat is de geschiedenis van de Gevangenpoort?

Voorpoort van het hof

De Gevangenpoort is niet gebouwd als gevangenis. In 1280 wordt het hofcomplex van de graaf van Holland, nu bekend als het Binnen- en Buitenhof, uitgebreid met een extra poort. Deze robuuste ‘Voorpoort’ maakt een imposante indruk op bezoekers van het hof. Van gevangenen in het poortgebouw is nog geen sprake.

De Gevangenpoort als toegangspoort naar het hofcomplex, detail van kopie van plattegrond Den Haag in 1570, Cornelis Elandts, 1663, collectie Haags Historisch Museum

Van toegangspoort naar gevangenis

Dat verandert in de 15^e eeuw. Het Hof van Holland (de hoogste rechtbank van Holland) is dan op zoek naar extra ruimte om verdachten vast te kunnen houden. De Voorpoort lijkt een perfecte locatie: hij ligt aan de rand van het hofgebied en bovendien vlak bij de plek waar openbare executies worden voltrokken. Daarom worden er enkele cellen in het poortgebouw getimmerd. Later volgen meer cellen en een gerechtsgebouw, waar verdachten kunnen worden verhoord en berecht. De Voorpoort is veranderd in de Gevangenpoort.

De Gevangenpoort (rechts) vlakbij de plaats voor openbare executies (links), detail van schilderij, 1597, collectie Haags Historisch Museum

De cipier

Al die gevangenen moeten natuurlijk worden bewaakt. Daarom wordt er een cipier aangesteld. Hij wordt geacht om dag en nacht in de Poort aanwezig te zijn. Alleen met toestemming mag hij buiten de Gevangenpoort overnachten, en dan nog alleen als er een plaatsvervanger is aangesteld. De cipier woont dan ook permanent met vrouw én kinderen in de Gevangenpoort. Natuurlijk niet in een cel, maar in een eigen vertrek direct naast de ingang van het gebouw.

Cipierswoning in de Gevangenpoort, foto Gerrit Schreurs

Verschillende misdadigers

Die cipier waakt over gevangenen van allerlei pluimage. Zo vind je in de Gevangenpoort mensen die zich schuldig hebben gemaakt aan grote misdaden als moord of landverraad, maar ook aan kleinere misdaden als dronkenschap of oplichting.

Een bijzondere categorie misdadigers zijn de wanbetalers: mensen die hun schulden niet betalen. Om zo iemand toch tot betaling te dwingen, kan hij worden opgesloten in de gijzelkamer van de Gevangenpoort. Nét zo lang tot er eindelijk wordt betaald. De wanbetalers worden minder streng behandeld dan de andere gevangenen.

Gijzelkamer in de Gevangenpoort, foto Kees Hageman

Celdeur met sleutels in de Gevangenpoort, foto Kees Hageman

Klassenjustitie

Opsluiting in de Gevangenpoort is nog niet de daadwerkelijke straf. Gevangenen zitten hier doorgaans alleen opgesloten in afwachting van een vonnis en een straf. Dat wachten kan soms wel jaren duren. En dan is het handig om van goede komaf te zijn. Want wie rijk is, krijg een luxe privécel met bed en open haard. Arme gevangenen zitten vast in koude, donkere gajolen, soms wel met tien mensen in één cel. Ze slapen op stro vol ongedierte en leven op water en brood, dat vaak beschimmeld is. Die ongelijke behandeling heet klassenjustitie.

De Pijnkelder, foto Kees Hageman

Scherpverhoor

Tijdens een verblijf in de Gevangenpoort wordt onderzocht of een verdachte schuldig is. Maar wat nu als een verdachte de misdaad blijft ontkennen? In dat geval kan diegene worden gemarteld. Dit gebeurt in een speciale ruimte van de Gevangenpoort: de pijnkelder. De beul heeft keuze uit verschillende marteltechnieken, zoals het aandraaien van duimschroeven of het vastknopen op de pijnbank. Daarbij is hij wel gebonden aan regels: de verdachte mag bijvoorbeeld niet overlijden en ook dient de beul zijn methoden aan te passen als de verdachte zeer jong of juist oud is. Gelukkig komt martelen in de praktijk niet zo vaak voor. Vaak is alleen het dreigen met martelen al genoeg om iemand de misdaad te laten bekennen.

Straffen

Klassenjustitie bepaalt niet alleen het type cel waarin verdachten worden opgesloten. Arme en rijke gevangenen kunnen ook rekenen op andere straffen. Zo wordt onthoofding met het zwaard beschouwd als de meest eervolle doodstraf en daarom vooral gegeven aan rijke misdadigers. Arme criminelen belanden doorgaans aan de vernederende galg. Overigens wordt de doodstraf alleen gegeven aan de zwaarste criminelen. Voor minder zware vergrijpen zijn er straffen als een boete, publieke vernedering, verbanning of een lijfstraf.

Breekbank, bestemd voor een van de zwaarste doodstraffen: radbraken, collectie Rijksmuseum De Gevangenpoort

Deel van de Hofvijver met links het Groene zoodje, detail van schilderij, Gerrit Adriaensz. Berckheyde, 1688-1692, collectie Haags Historisch Museum

Het Groene Zoodje

Die straffen worden uitgevoerd op een stenen schavot schuin tegenover de Gevangenpoort. Vaak in het openbaar, zodat iedereen is gewaarschuwd: bega geen misdaad, want anders wacht jou eenzelfde straf! Dat stenen schavot wordt het Groene Zoodje genoemd, vernoemd naar de graszoden die erop liggen. Als het gras van het Groene Zoodje wordt gekortwiekt, weet iedereen dat er een publieke lijf- of doodstraf op komst is.

Broers De Witt.jpg

De lichamen van de gebroeders de Witt op het Groene Zoodje, Jan de Baen, ca. 1672-1702, collectie Rijksmuseum Amsterdam

De moord op de gebroeders De Witt

Het Groene Zoodje is ook de plek waar de lichamen van Johan en Cornelis de Witt naakt worden opgehangen na de gruwelijke moord in het jaar 1672. In dat beruchte rampjaar krijgen de twee machtige broers de schuld van alle rampspoed in het land. Cornelis belandt zelfs in de Gevangenpoort op verdenking van het beramen van een moordaanslag op prins Willem III. Maar Cornelis bekent niet, zelfs niet als hij gemarteld wordt. Daarom mag hij gaan. Als zijn broer Johan hem komt ophalen, slepen woedende mensen hen naar buiten en vermoorden hen. Het is een van de meest beruchte verhalen van de Gevangenpoort.

Van gevangenis naar museum

In 1828 vertrekken de laatste gevangenen uit de Poort. Er is sindsdien veel veranderd in het Nederlandse strafrecht. Martelen mag al niet meer sinds 1811 en ook de doodstraf wordt in 1870 afgeschaft. Om ervoor te zorgen dat we kunnen blijven leren van de geschiedenis van misdaad en straf, wordt de Gevangenpoort in 1882 ingericht als museum. Tot de dag van vandaag kun je dit bijzondere museum aan de Hofvijver bezoeken.

Meer weten:

Jan van der Hoeve, Robert van Lit, Jori Zijlmans, Zeven eeuwen Gevangenpoort. Van Voorpoort van het Hof tot museum (Leiden 2007).
Of lees hier meer verhalen over de Gevangenpoort.

Rijksmuseum De Gevangenpoort, foto Anoesjka Minnaard